افغانستان کې د ځمکې لاندې اوبو د کچې له ټیټوالي سره زرګونه کاریزونه وچ شوي دي.
عبیدالله د ننګرهار د روداتو ولسوالۍ یو بزګر دی چې خپله ځمکه اوس د کاریزونو پر ځای د بل بزګري په ژور کوهي اوبه کوي.
دی وایي، پخوا یې ځمکې په کال کې درې فصله حاصلات ورکول، خو په خبره یې اوس په ډېر زیار او لګښت ایله یو فصل اخلي.
نوموړی وايي: "پخوا داسې و چې اوبه وې، کلونه اباد وو، کاریزونه روان وو، د غرو او واورو اوبه هم وې، مونږ له ځمکې درې فصله حاصل اخیسته، اوس دوه فصله یا داسې ځمکې شته چې اوبه نه ور رسیږي او ایله یو فصل وکړي."
"پخوا داسې و چې اوبه وې، کلونه اباد وو، کاریزونه روان وو
روداتو ولسوالۍ کې پخوا شل کاریزونه بهېدل چې د عبیدالله او نورو بزګرو ځمکې یې خړوبولې، خو اوس نږدې ټول د وچکالۍ او د سېلونو د خړو او شګو له کبله بند او یا وچ شوي دي.
عبیدالله وایي، لږ څه بډایه بزګرو ځانته ژور کوهي ایستلي او ځمکې پرې خړوبوي، خو په خبره یې دی او ځینې نور بیا په پیسو خپلو ځمکو ته اوبه اخلي.
نور احمد بیا د هلمند د واشیر ولسوالۍ یو بزګر دی، دی وایي د کاریزونو د وچوالي له کبله یې لس جریمه ځمګه شاړه پرته ده.
نور احمد وایي، ده خپله ځمکه همداسې خاره پریښې او د هغو کسانو بزګري یې پیل کړې چې برمې یا ژورې څاګانې یې کېندلي.
نور احمد وايي: "زمونږ ځمکې پاتې دي، مونږ د داسې چا بزګري کوو چې هغه شمسیانې (د لمریزې برښنا سیستم) ولري، یا یو څه سرمایه داره دي او برمې یې وهلي، دغې بزګرۍ کې هم څه شی نه راته پاتې کېږي، زه لس جریمه شاوخوا ځمکه لرمه، د وچکالۍ له کبله شاړه پرته ده، اوبه نهشته چې وې کرو او ګزاره پرې وکړو."
نور احمد وایي، واشیر کې هم د دوی له سیمې نیولې د نوزاد ولسوالۍ تر بنده پورې پخوا شاوخوا څلوېښت کاریزونه بهېدل، خو اوس یې ډېری وچ دي.
نوموړی وایي، پخوا یې پر ځمکه کوکنار کرل او د بزګرۍ عاید یې ښه و، خو پر دغه بوټي د طالبانو له بندیز وروسته یې غنمو او نورو کرنیزو حاصلاتو ته مخه کړې چې وایي، سم عاید نهلري.
د افغانستان د کلیو د رغونې او پراختیا وزارت د معلوماتو له مخې د افغانستان په ۱۹ ولایتونو کې ۹۳۷۰ کاریزونه شته.
دوی دغه معلومات د ( ایف.اې.او) د هغې سروې پر اساس ورکړي چې ۲۰۰۴ کال کې یې کړې ده.
د ځمکې لاندې اوبو د سطحې په کېناستلو سره ګڼ شمېر کاریزونه وچ شوي
هغه مهال په سروې کې ویل شوي و چې، د څه باندې نهه زره کاریزونو له ډلې نږدې درې نیم زره یې بیخي له منځه تللي دي.
د طالبانو د اوبو او انرژۍ وزارت که څه هم نه وایي چې دا مهال څه شمېر کاریزونه فعال دي، خو ویاند یې اختر محمد نصرت د ارقامو له ورکړې پرته ازادي راډیو ته وویل، ګڼ شمېر کاریزونه د ځمکې لاندې اوبو د کموالي له کبله وچ شوي دي.
نوموړی وايي: "د کاریزونو د اوبو سرچینه هم هغه د ځمکې لاندې اوبه دي، د ځمکې لاندې اوبو د سطحې په کېناستلو سره ګڼ شمېر کاریزونه وچ شوي او یا هم د وچېدو له ګواښ سره مخامخ دي."
شاوخوا دوه کاله وړاندې د تېر جمهوري نظام پر مهال د ولسمشر اقتصادي سلاکار عبدالحمید هیرمندي ویلي و، افغانستان کې د شته کاریزونو له ډلې ۴ زره وچ شوي دي.
کاریزونه تر ډېره د غرو په لمنو کې د انسانانو لهخوا جوړ شوي چې، د ځمکې لاندې اوبه په کم میلان سره له کومې وسیلې پرته راباسي.
په افغانستان کې د کاریز له اوبو نه د ځمکې د خړوبولو، لمبلو او نورو اړتیاو لپاره کار اخیستل کېږي.
"د کاریز ارزښت په دې کې دی چې د ځمکې لاندې اوبه راباسيمايار
د اوبو متخصص عاصم مایار وایي، په افغانستان کې د ژورو کوهیانو ډېرېدو او په ټوله کې د ځمکې لاندې اوبو کمېدو کاریزونه وچ کړي دي.
ښاغلی مايار وايي: "د کاریز ارزښت په دې کې دی چې د ځمکې لاندې اوبه راباسي، پخوا دغو اوبو تلپاتې والی درلود، خو اوس سولري برمو او ورته نورو چارو دا اغېزمن کړي دي، د ځمکې لاندې اوبه چې کمې شوې، نو له کبله یې کاریزونه هم وچ شول."
ښاغلی مایار او د اوبو د مدیریت نور متخصصان وایي، که د افغانستان کاریزونه ورغول شي او پاک شي، امکان شته چې ډېرو کې یې بېرته اوبه پیدا شي.
عاصم مایار وایي، د کاریزونو په بیا رغونې سربېره اړتیا ده چې د ځمکې لاندې اوبو د جذب کچه لوړه شي.
دا چې دا څنګه امکان لري، نوموړی یې په اړه وایي: "یو د ډنډونو جوړول دي چې د باران اوبه زیرمه شي، بل ځمکې ته د اوبو د جذب لارې چارې باید ولټول شي، ښه وسیله یې وچ شوي کوهیان دي چې له غټو شګو او ډبرو ډک شي چې څوک پهکې ونه لوېږي، بیا د باران اوبه ورسیخې شي، هغه هلته په اسانۍ جذبیږي."
د اوبو د ډنډونو یا مصنوعي جهیلونو جوړول په نورو هېوادونو کې هم د باران اوبو د زیرمه کولو لپاره اغېزناک ثابت شوي دي.
په افغانستان کې هم تېرو څو کلونو کې د باران اوبو د ساتنې لپاره واړه بندونه یا چک ډمونه جوړ شوي، خو اړتیا ته په کتو یې شمېر په نشت حساب دی.
د روداتو ولسوالۍ بزګر عبیدالله هم وایي، په شاوخوا سیمو کې یې د باران او واورو اوبه دومره ډېرې وي چې که زیرمه شي، کاریزونه به یې فعاله او ځمکې به یې خړوبې شي.
عبيدالله وايي: "دغو ولسوالیو ته چې د غرونو په غاړو کې اوبه زخیره شي، دلته د اوبو سطحه ورسره را جګیږي، شاوخوا چې څومره دښتې دي، للمي ځمکې دي، هغه هم ورسره خړوبیږي."
د چارو پوهان وایي، که د افغانستان اوسنی حکومت او ولس په ګډه د اوبو د مهارولو لپاره لاس په کار نهشي راتلونکو څو کلونو کې به د اوبو د کمښت ستونزه نوره هم جدي شي.
دوی وایي، افغانستان د ځمکې مخ اوبو پراخه سرچینې لري چې د ناسم مدیریت له کبله یې ډېره برخه له هېواده وځي او ګټه ترې نه اخیستل کېږي.
