د ۲۰۲۳ کال له پای ته رسېدو سره هممهاله په افغانستان کې دننه یو شمېر خبریالان وايي چې له ننګونو ډک کال يې تېر کړ.
يو شمېر خبریالان ادعا کوي چې د دوی د خبريالۍ د دندې پر مهال اطلاعاتو ته د لاسرسي له محدودیتونو، سانسور، ګواښونو، شکنجې، وهلو ټکولو او نیول کېدو سره مخ شوي دي.
کابل کې يو تن خبريال چې نهغواړي د امنيتي ستونزو له امله يې نوم په راپور کې واخیستل شي ازادي راډیو ته وویل، د اقتصادي ستونزو سره -سره، د خونديتوب او امنیتي ستونزو ترڅنګ په ۲۰۲۳ کال کې اطلاعاتو ته د لاسرسي له کمښت سره مخ و.
سرچینه زیاتوي:
"هغه څه چې سږکال زما په لاره کې خنډ و، اطلاعاتو ته د لاسرسي محدودیت و. طالبان یوازې یو محدود شمېر رسنیو ته چې د دوی په ګټه وي، معلومات ورکوي، یا هغه معلومات وړاندې کوي چې دوی تأييد کړي وي."
د کندهار ولایت یو خبریال چې نهیې غوښتل د ورته ستونزې له امله يې نوم په راپور کې ياد شي، له ازادي راډیو سره په خبرو کې په ۲۰۲۳ کال کې د خپل ژورنالیستیکي کار د وضعیت په اړه وویل:
"اوسمهال هم رسنۍ او خبریالان مالوماتو ته لاسرسی نهلري، له فشار سره مخ دي. خبریالان بندیان کېږي، ستونزې ډېرې دي، په ټولیز ډول د رسنیو دا وضعیت نورمال نهدی."
په افغانستان کې یو بل خبریال وايي، خبریالان په ځانګړې توګه ښځینه خبریالانې مالوماتو ته د لاسرسي او له دولتي چارواکو د مالومات غوښتنې په برخه کې له ستونزو سره مخ دي.
هغه چې نهيې غوښتل نوم يې په راپور کې واخيستل شي وويل، په تېر کال کې يې د ښاري راپورونو د چمتو کولو پر مهال په ډېرو مواردو کې د طالبانو د امنيتي ځواکونو له مخالفت سره مخ شوی دی.
یاد شوی خبریال وایي:
"پوښتنې ډېرې کيږي، موږ حتی داسې خبرونه او راپورونه هم چمتو کړل چې له خپرېدو مخکې یې موږ ته ویل چې باید راپور خپور نهکړو، موږ د بیان ازادۍ له سختو ننګونو سره مخ یو."
دا په داسې حال کې ده چې د طالبانو له بياځلي واکمنۍ وروسته د رسنیو ښځینه کارکوونکې او خبریالان په خپل کاري بهیر کې له محدودیتونو سره مخ شوي، چې ځینو یې د ستونزو له امله خپلې دندې پرېښې دي.
د افغانستان په لوېدیځ کې یوه ښځینه خبریاله وايي، په تېر کال کې له محدودیتونو سره مخ وه او حتی د طالبانو د حکومتي چارواکو یې په مطبوعاتي کنفرانسونو کې يې د ګډون مخه نیول شوې ده.
هغې ازادي راډيو ته وويل:
"تېر کال د خبريالانو لپاره تر ټولو بد کال و. ما وليدل چې يو نارينه خبريال ته په خبري کنفرانس کې د ننوتو اجازه ورکول کېده او ښځينه خبريالې ته يې اجازه نه ورکوله. څو ځلې له خبري کنفرانسونو لهدې امله ايستل شوې يم، شوم چې ښځه يم."
هغې ادعا وکړه چې په روان کال کې د طالبانو د حکومت د امر باالمعروف او نهي عن المنکر وزارت لهخوا د رپوټونو د چمتو کولو او د هغې د خبريالۍ د کار له امله ترې پوښتنې شوي.
دا په داسې حال کې ده چې د افغانستان د خبریالانو مرکز وايي چې په ۲۰۲۳ کال کې یې د خبریالانو پر وړاندې د تاوتریخوالي ۱۶۸ پېښې ثبت کړي دي.
د يادې ادارې د عدالت غوښتنې کمېټې مسووله سميه وليزاده وايي، په دغو قضيو کې اطلاعاتو ته د لاسرسي نشتوالى، د خبريالانو توقيف، ګواښونه، شکنجه او بندي کول شامل دي او په ٢٠١٣ کال کې د تاوتريخوالي ډولونو د تېر کال په پرتله توپير درلود.
ولي زاده زیاتوي:
"په همدې کال کې موږ د لسو خصوصي رسنیو او د دوو خصوصي رسنیو مسؤل مديرانو محاکمه درلوده، چې یو یې د دایکندي ولایت و، چې مدیر یې په یو کال بند محکوم شو او د ملي ټلوېزیون درې کارکوونکي محاکمه شول. چې دا په حقیقت کې د رسنیو له قوانینو څخه ښکاره سرغړونه ښيي."
خو د طالبانو د حکومت وياند ذبيحالله مجاهد د خپل حکومت تر کنټرول لاندې له ملي راډيو او ټلوېزيون سره په مرکه کې د دغه راپور موندنې رد کړې او ادعا يې کړې، چې دغه خبريالان د دندو له امله نهدي نيول شوي او پر رسنيو فشارونه هم نهشته.
د افغانستان د خبریالانو د مرکز په کلني راپور کې چې د روانې اوونۍ د شنبې په ورځ خپور شو، ویل شوي چې طالبانو پر رسنیو محدودیتونه لګولي چې ځینې یې په ۲۰۲۳ میلادي کال کې لګول شوي دي.
د رسنیو د منځپانګې محدودول، د هلمند په رسنیو کې د ښځو د غږ په خپرولو بندیز او د طالبانو پر حکومت نيوکې نهکول د دغو بندیزونو برخې دي.
د طالبانو د حکومت ویاند ذبیحالله مجاهد د چهارشنبې په ورځ ازادي راډيو ته وویل چې رسنۍ د ملي او اسلامي ارزښتونو ته په درناوي سره ازادي لري.
مجاهد د دوی تر واک لاندې ملي ټلویزیون ته ویلي، یو شمېر هغه رسنۍ چې د ده په وینا جدي سرغړونې یې کړي او د هغه په ادعا د ملي ګټو خلاف او د بهرنيو کړيو په خوښه کار کوي، خبرداری ورکړل شوی دی.
دا په داسې حال کې ده چې د ملګرو ملتونو ښوونيزې، علمي او کلتوري ادارې (یونیسکو) د یوې اعلامیې په خپرولو سره ویلي، چې په ۲۰۲۳ کال کې دوه افغان خبریالان په افغانستان کې د ژورنالیستیکو دندو پر مهال وژل شوي دي.
په ورته وخت کې د بې پولې خبریالانو ټولنې (RSF) په دې وروستیو کې د یوې اعلامیې په خپرولو سره ویلي چې په افغانستان کې د ۲۰۲۱ کال د اګست په میاشت کې د طالبانو له بیاځلي واکمنۍ وروسته د مطبوعاتو ازادي لهمنځه تللې، خبریالان په خپلسري توګه نیول شوي او رسنۍ له ګواښ او جبر سره مخ دي.
