نن جمعه، د مې میاشتې درېیمه د رسنیو د ازادۍ نړیواله ورځ ده.

دا ورځ سږ کال بیا له داسي وخت کې سره برابریږي چې په افغانستان کې د طالبانو تر واک لاندې د بیان او رسنیو د ازادۍ د محدودیتونو په اړه اندېښنې نه یوازې کمې شوي نه دي، بلکې تر تېرو دوو کلونو هم زیاتې شوي دي.

د افغانستان د خبریالانو مرکز وايي چې د طالبانو له بیا واک ته رسیدو وروسته په څه کم درېیو کلونو کې د رسنیو د قانون خلاف د طالبانو له لوري لږترلږه ۱۷ دستورالعملونه اعلان شوي دي.

دغه مرکز پرون پنجشنبې په خپله اعلامیه کې وویل چې د طالبانو په دستورالعملونو کې په ملي راډیو تلوېزیون کې د ښځو د کار مخنیوی، د مدني اعتراضونو او مظاهرو پر خپرېدو بندیز، د ښځینه ویندویانو د مخ پټول او دې ته ورته نور موارد شامل دي.

طالبان وايي چې د اسلامي ارزښتونو په چوکاټ کې د رسنیو ملاتړ کوي.

د طالبانو له واک ته رسیدو وروسته سلګونه رسنۍ له فعالیته لوېدلي، زرګونه خبریالان له هېواده وتلي او یو شمېر نورو دندې له لاسه ورکړي دي.

په دې موده کې لسګونه خبریالان نیول شوي، ځینې یې وروسته خوشي شوي او ځینې لا هم په بند کې شپې سبا کوي.

ایران وايي، سره له دې چې په افغانستان کې د کوکنارو کښت کم شوی، خو د مخدرو موادو د تولید د کمېدو کومه نښه نه لیدل کېږي.

ایرنا خبري اژانس پرون پنجشنبې د ایران له مخدرو موادو سره د مبارزې د کمېټې سرپرست محمدرضا کاظمي په قول وویل، د نړیوالو ادارو او سازمانونو په راپورونو کې ویل شوي چې په افغانستان کې د کوکنارو کښت کم شوی، خو لږترلږه په ایران کې داسي کره او یقیني شواهد نه دي لیدل شوي چې په افغانستان کې دې د مخدرو موادو تولید هم کم شوی وي.

ده زیاته کړه، په سیمه کې د قاچاقبرو هلې ځلې ښيي چې لا هم د مخدرو موادو په تولید کې کموالی نه دی راغلی، خو هیله لري چې دا راپورونه سم وي او عملاً د تریاکو تولید او د کوکنارو کښت کم شوی وي.

کاظمي په عین حال کې هیله څرګنده کړه چې نړیواله ټولنه له افغانستان سره په متبادلو کښتونو کې مرسته وکړي.

د دغه ایراني چارواکي په وینا، که له افغانستان سره د کوکنارو په متبادلو کښتونو کې مرسته ونه شي، تمه نه شي کېدای چې اوسنی حالت دوام وکړي.

د سمنګان-بلخ پر لویه لار پرون پنجشنبه په یوه ترافیکي پېښه کې ۵ کسان مړه او ۲۱ نور ژوبل شول.

په سمنګان ولایت کې د طالبانو ځايي چارواکو رسنیو ته وویل چې د دې پېښې په ټپیانو کې، چې د یوه ډینا موټر د چپه کېدو په نتیجه کې وشوه، د ۱۵ تنو حال نازک دی.

د پېښې دلیل د موټرچلوونکي بې احتیاطي بلل شوې ده.

په افغانستان کې په نسبي ډول ترافیکي پېښې ډېرې کېږي او د اکثرو علت د موټر چلوونکو د بې احتیاطۍ ترڅنګ د لارو خرابوالی ښودل کېږي.

د ټرانسپورټ او هوايي چلند وزارت د هواپېژندنې ادارې د نن جمعې او سبا شنبې لپاره د افغانستان په ۲۷ ولایتونو کې د واورې، باران او سېلابونو وړاندوینه کړې ده.

د دې ادارې پر اساس، فراه، هرات، نیمروز، کندهار، زابل، هلمند، پکتیکا، پکتیا، غزني، دایکندي، ارزګان، غور، بادغیس، فاریاب، سرپل، بلخ، سمنګان، بامیان، میدان وردک، لوګر، کابل، پروان، بغلان، کاپیسا، پنجشېر، بدخشان او تخار ولایتونه دي چې د ورښتونو وړاندوینه په‌کې شوې ده.

په افغانستان کې د وروستیو ورښتونو او سېلابونو له کبله نژدې ۸۰ تنه مړه شوي او لسګونه نور ټپیان شوي دي.

دغه راز د سېلابونو او ورښتونو له کبله سلګونه کورونه او زرګونه هکتاره کرنیزه مځکه له فصلونو سره ویجاړه شوې او سلګونه څاروي تلف شوي دي.

د طالبانو د صنعت او سوداګرۍ سرپرست وزیر نورالدین عزیزي وايي چې له ایران سره سوداګري راکړه ورکړه به لس میلیارد ډالرو ته ورسوي.

عزیزي، چې د یوه پلاوي په مشرۍ ایران ته تللی، پرون د دغه هېواد په سیستان او بلوچستان ولایت کې د ایران ایسنا خبري اژانس ته وویل چې د چابهار بندر له لارې د ټرانزیټ د پراختیا لپاره ګډه کمېټه جوړوي.

ده وویل چې له ایران سره یې په مخکینیو سفرونو کې هم د چابهار بندر په اړه خبرې کړي او غواړي چې دا بندر سل په سلو کې فعاله شي.

د افغانستان د تېر جمهوري حکومت، ایران او هند د موافقې پر اساس، پر چابهار بندر هند سل میلیون ډالره پانګونه وکړه.

د پاکستان د ټرانزیټي لارو د بیا بیا بندېدو او د افغان سوداګرو د وارداتو او صادراتو په لار کې خنډونه سبب شوي چې د طالبانو حکومت د ایران د چابهار بند ته پام زیات کړي.

په قطر کې د افغانستان لپاره د امریکا د متحدو ایالتونو د سفارت ویاند وايي، په افغانستان کې رسنۍ او خبریالان له ډول ډول چلنجونو سره مخامخ دي.

ماریو کریفو په هغه صوتي پیغام کې چې نن یې د مې میاشتې د درېیمې، یا د مطبوعاتو ازادۍ نړیوالې ورځې په مناسبت ازادۍ راډیو ته لېږلی، ویلي: "په افغانستان کې د مطبوعاتو وضعیت اوس بدل شوی دی. د خبریالانو د ځورونې او نیولو د ناامیدوونکو پېښو زیاتېدو شاهدان یوو. پر رسنیو د څارنې محیط لا هم ګونګ دی او د دولت د فعالیتونو په باب د اطلاعاتو ترلاسه کول محدود دي. تر ټولو مهمه او نهیلې کوونکې دا ده چې په دې مسلک کې د ښځو ونډه او د افغانستان په رسنیو کې د ښځو استازیتوب ډېر کم شوی."

تر دې مخکې د افغانستان د خبریالانو مرکز ویلي وو چې د ۲۰۲۱م کال په اګست میاشت کې پر افغانستان د طالبانو له بیا واکمنېدو راهیسې د طالبانو له خوا لږترلږه ۱۷ تګلارې د رسنیو د قانون خلاف صادرې شوې دي.

د دې مرکز په خبره په تېرو ۱۲ میاشتو کې په افغانستان کې د رسنیو او خبریالانو له ازادۍ د سرغړونو لږترلږه ۱۳۶ موارد یې ثبت کړي دي.

د افغانستان د خبریالانو مرکز چې له هېواده بهر فعالیت کوي، د مطبوعاتو د نړیوالې ورځې په مناسبت په دې هېواد کې پر رسنیو او خبریالانو د زیاتیدونکو سختو محدودیتونو او د خبریالانو او د رسنیو د کارکوونکو د نیولو پر زیاتوالي اندېښنه ښودلې.

دې مرکز نن په یوه بیان کې چې په خپله وېبپاڼه کې یې خپور کړی، په تېر یوه کال کې په افغانستان کې د رسنیو د ازادۍ د وضعیت په اړه د خپلو موندنو نتیجې خپرې کړې دي.

د افغانستان د خبریالانو مرکز ویلي چې د ۲۰۲۱ کال په اګسټ کې واک ته د طالبانو له بیا رسېدو راهیسې د طالبانو له لوري لږترلږه ۱۷ تګلارې د رسنیو د قانون خلاف صادرې شوې دي.

د دې مرکز په خبره، په تېرو ۱۲ میاشتو کې په افغانستان کې د رسنیو او خبریالانو د آزادۍ د نقض لږترلږه ۱۳۶ موارد یې ثبت کړي دي.

په دې کې د ګواښونو ۷۲ موارد او د خبریالانو د نیولو او توقیف ۶۴موارد دي چې د تېرکال د ورته ثبت شویو ۲۱۳ مواردو پرتله ۷۷ کمې قضیې دي.خو پرځای یې په تېر یوه کال کې پر رسنیو او خبریالانو په نورو بڼه هم فشارونه زیات شوي دي، اطلاعاتو ته د لاسرسي د محدودیتونو سختیدل، له خپریدو مخکې او وروسته څارنه، په ټولنیزو شبکو کې د خبریالانو پر فعالیت څارنه او اقتصادي فشار چې پرهغوی راوستل شوی دی.

د افغانستان لپاره د ملګرو ملتونو مرستندویه ماموریت، یوناما په افغانستان کې د بشري حقونو د وضعیت په اړه په درې میاشتني راپور کې ویلي چې په افغانستان کې سږنی تعلیمي کال په لېسو کې د نجونو زده کونکو له حضور پرته پیل شو، ځکه چارواکو له شپږم ټولګي پورته د نجونو پر زده کړو بندیزلګولی دی.

دغه راپور چې د یوناما د بشري حقونو د څانګې له خوا برابرشوی او نن د یوناما په وېبپاڼه کې خپورشوی، په افغانستان کې د ۲۰۲۴ کال له جنوري څخه ترمارچ میاشتې پورې په دې هېواد کې له بشري حقونو څخه د سرغړونو او د تاوتریخوالي د پېښو په اړه موارد راټول شوي دي.

په راپور کې د کابل په ګډون په یو شمېر ولایتونو کې په چاودنو کې چې د ډېرو مسولیت یې د اسلامي دولت ډلې یا داعش د خراسان څانګې اخیستی، په سلګونو کسانو ته د اوښتي مرګ ژوبلې یادونه شوې ده.

د یوناما په راپور کې په دې موده کې د داعش له خوا په بریدونو کې د لږترلږه ۳۶ کسانو د وژل کېدو او ۱۱۸ نورو د ټپي کیدو خبر ورکړل شوی دی.

دغې ډلې په هرات کې یې پر شیعه ګانو د تېرې دوشنبې د خونړي برید مسولیت هم اخیستی.

د افغانستان لپاره د ملګرو ملتونو د ښځو څانګې د مطبوعاتو د نړیوالې ورځې په درشل کې د افغان ښځینه خبریالانو په وړاندې د ننګونو یادونه کړې او ویلې یې دي چې دا ورځ یوځل بیا د دې یادونه کوي چې افغان ښځینه خبریالانې لا هم په افغانستان کې خپلې مبارزې ته دوام ورکوي.

دې څانګې پرون چهارشنبې په خپله ایکس پاڼه کې په افغانستان کې د عاطفې په نوم د ښځینه خبریالې څرګندونې را اخیستي چې ویلي یې دي، په دې هېواد کې د خبریالې په توګه کارکول داسې دي لکه څوک چې په ماینونو پوښل شوې ځمکه باندې ګرځي.

د ملګرو ملتونو د ښځو څانګې نن پنجشنبې په همدې پاڼه په یوه بل پوست کې لیکلي چې د افغانستان په لویدیځ کې د ښځو راډیو، د ښځو او نجونو د پیاوړتیا، د پوهاوي د زیاتیدا او د هغوی لپاره د زده کړې په برخه کې د راډیو ځواک کاروي.

سبا جمعه د مې درېیمه د مطبوعاتو نړیواله ورځ داسې مهال په نړۍ کې لمانځل کیږي چې د ۲۰۲۱ کال د اګسټ له میاشتې راهیسې له کله چې پرافغانستان طالبان بیا واکمنان شوي، په دې هېواد کې پرخبریالانو او رسنیو د فعالیت کړۍ تنګه شوې ده.

ډېرو خبریالانو دندې پریښي او په لسګونه رسنۍ هم د اقتصادي او ځینو نورو ستونزو له امله تړل شوې دي.

د قطر هغه لوړپوړی چارواکی چې د افغانستان د پخواني حکومت په مهال یې د سولې په خبرو کې مهم رول لوبولی و، په هاګ کې د حکمیت د نړیوالې دایمي محکمې Permanent Court of Arbitration غړی ټاکل شوی دی.

په هالند کې د قطر سفیر مطلق بن مجید القحطاني چې مخکې یې له تروریزم سره د مبارزې او د شخړو په هواري کې د منځګړیتوب لپاره د قطر د بهرنیو چارو وزیر د ځانګړې استازي په توګه دنده ترسره کړې، په ۲۰۲۰ کال کې یې د خپلې دندې پر مهال د سولې د خبرو لپاره د طالبانو او د افغانستان د پخواني حکومت د پلاوي په راغونډولو کې د منځګړیتوب رول لوبولی و.

په همدې کال د قطر د هڅو په نتیجه کې متحدو ایالتونو او طالبانو په دوحه کې یو تړون لاسلیک کړ.

قطر له هغې وروسته هم د سولې په خبرو کې د منځګړیتوب رول ته ترهغو دوام ورکړ چې طالبانو د ۲۰۲۱ کال د اګسټ په ۱۵ کابل ونیوه.

ښاغلي القحطاني د کابل له نړیوال هوایي ډګرڅخه قطرته په ډله ییزه توګه په ګډوډۍ کې د خلکو د لېږدولو پر بهیر هم څارنه کوله.