په افغانستان کې د بشري حقونو لپاره د ملګرو ملتونو ځانګړي استازي ریچارډ بینیټ په نړیوالو سیاسي بحثونو او پرېکړو کې د افغان کډوالو د غږ د شاملولو غوښتنه کړې ده.

ښاغلي بینټ د چهارشنبې په ورځ (جنوري ۱۶مه) په یوه غونډه کې په ټوله نړۍ کې د کډوالو د حقونو د پیاوړتیا او ښه کولو پر اړتیا ټینګار وکړ او ویې ویل، «له سیاسي اړخه، د کډوالو حقونو ته باید درناوی وشي».

ریچارډ بینیټ د افغان کډوالو د ستونزو پر اوږد مهاله حل لارو ټینګار وکړ او ویې ویل چې "ژوند د اقلیتونو او مذهبي ډلو په ګډون د ښځو او نجونو لپاره ډېر له ننګونو ډک شوی دی."

افغانستان یو له هغو هېوادونو څخه دی چې وګړي یې د ناوړه سیاسي-اقتصادي شرایطو او د اقلیم د بدلون له امله په ناقانونه توګه کډوالۍ ته اړ شوي دي. د مهاجرت نړیوال سازمان (IOM) د معلوماتو له مخې، له ۲۰۲۰ کال راهیسې له افغانستان څخه شاوخوا اته میلیونه کسان کډوال شوي، چې ډېری یې ګاونډیو هېوادونو ایران او پاکستان ته تللي دي.

سپینې ماڼۍ په افغانستان کې د پراخ بشري ناورین او اقتصادي سقوط د احتمال په اړه اندیښنه څرګنده کړې ده.

د امریکا د متحدو ایالتونو ولسمشر جوبایډن په افغانستان کې د بشري او اقتصادي کړکېچ په غبرګون کې د دغه هېواد له خوا د اعلان شوي اضطراري حالت د غځولو په اړه د امریکا کانګرس ته یوه اعلامیه استولې ده.

د اعلامیې په متن کې چې د چهارشنبې په ورځ د سپینې ماڼۍ په ویب پاڼه کې خپور شو، ولسمشر بایډن په افغانستان کې پراخ بشري ناورین او اقتصادي سقوط احتمال د امریکا د ملي امنیت او بهرنۍ پالیسۍ لپاره یو غیر معمولي ګواښ بللی دی.

په یاده خبرپاڼه کې په افغانستان کې د بشري ناورین په بیانولو سره، د خوراکي توکو د خوندیتوب، د ژوند کولو د ملاتړ، اوبو، روغتیايي خدمتونو، سرپناه او د اوسیدو لپاره د افغانانو د بیړنیو اړتیاوو په ګډون، نورو اساسي بشري اړتیاوو ته هم اشاره شوې ده.

دا په داسې حال کې ده چې په دې وروستیو کې ملګرو ملتونو ویلي، افغانستان په نړۍ کې له دویم ستر بشري ناورین سره مخ دی او د افغانستان نیمايي نفوس نړیوالو مرستو ته اړتیا لري.

د طالبانو مشر په یو فرمان کې د طالبانو د حکومت غړي په یو وخت کې له دوو رسمي دندو منعه کړي.

د طالبانو د مشرملا هبت الله اخندزاده په دې فرمان کې چې تازه خپور شوی په تازه خپور راغلي چې د حکومت هېڅ لوړ پوړی یا ټیټ پوړی مسول نه شوی کول په یو وخت دوه رسمي دندې ترسره کړي.

دغه فرمان چې نن پنجشنبې د طالبانو د حکومت د عدلیې وزارت له لوري خپور شوی په کې له له هغو کسانو چې دا مهال د طالبانو په حکومت کې دوه ځایه دندې ترسره کوي غوښتل شوي چې په یو ځای کې دې دنده پریږدي.

دا په داسې حال کې ده چې څو ورځې مخکي د طالبانو د مشر ملا هبت الله اخندزاده د طالبانو د ریاست الوزرا سیاسي مرستیال مولوي عبدالکبیر د کډوالو او راستنېدونکو چارو وزارت د سرپرست په توګه وټاکه، خو تر اوسه د نوموړي پر ځای د ریاست الوزار مرستیالۍ ته بل څوک نه دی منسوب شوی او تراوسه پوري مولوي کبیر د کډوالو او بیرته راستنېدونکو چارو وزارت د سرپرست په توګه دنده نه ده پیل کړې.

هغه د سې‌شنبې په ورځ، د مرغومې (۲۵) مه، د امریکا د کانګرس د یوې غونډې په ترڅ کې چې موخه یې د نوموړي د نومول کېدو تایید و، وویل، له افغانستان څخه د امریکایي ځواکونو وتل د امریکا د پوځ اعتبار ته زیان رسولی او د امریکایي سرتېرو د وژلو او د هغو کسانو د پرېښودو لامل شول چې له امریکا سره یې همکاري کړې وه.
خو د جنورۍ په ۲۴مه، د امریکا ولسمشر جو بایډن د بهرنیو چارو په وزارت کې په خپله وینا کې یو ځل بیا له افغانستان څخه د امریکایي ځواکونو د وتلو دفاع وکړه او ویې ویل چې د جګړې پای ته رسول سمه پرېکړه وه.
په افغانستان کې د طالبانو له واک ته رسېدو دوه اونۍ وروسته، د امریکایي سرتېرو وروستۍ ډله د ۲۰۲۱ کال د اګست په ۳۱مه له هېواده ووتله.
له افغانستان څخه د دوی وتل د دوحې د تړون پر بنسټ بشپړ شول.
دا تړون د ډونالډ ټرمپ د ولسمشرۍ په لومړۍ دوره کې، د ۲۰۲۰ کال د فبرورۍ په ۲۹مه، د متحده ایالاتو او طالبانو ترمنځ لاسلیک شوی و.

د ملګرو ملتونو د بشري چارو د همغږۍ دفتر (OCHA) وايي چې د هوا سختو شرایطو، په شمول د درنو واورو، بارانونو او طوفانونو، په تېرو پنځلسو ورځو کې د افغانستان په شمالي او ختیځو سیمو کې لږ تر لږه ۱۰ کسان وژلي دي.
اوچا نن چهارشنبه د مرغومې )۲۶( مه، په ایکس (پخواني ټویټر) کې لیکلي چې په دې لړ کې ۱۷ کسان ټپیان شوي دي.
د دې ادارې په وینا، په کونړ، لغمان او نورستان ولایتونو کې د سختو بارانونو او واورې له امله پنځه کسان وژل شوي، د استوګنې کورونه یې زیانمن کړي او همدارنګه د ترافیکي پېښو لامل شوي دي.
په راپور کې ویل شوي چې د فاریاب په کوهستان ولسوالۍ کې سړې هوا دوه کسان وژلي، په داسې حال کې چې د بغلان په اندراب ولسوالۍ کې هم د درنو واورو ورېدل او سړه هوا د دریو نورو د مړینې سبب شوې ده.
تر دې مخکې، د مرغومي په میاشت کې د سره صلیب او سرې میاشتې ټولنې د نړیوال فدراسیون یو راپور کې ویل شوي وو چې د افغانستان په لږ تر لږه ۱۸ ولایتونو کې له ۳۲۵۰۰۰ څخه ډېر خلک د وروستۍ سړې هوا له امله اغېزمن شوي دي.
د ملګرو ملتونو د بشري چارو د همغږۍ دفتر (OCHA) وايي چې دوی د نورو مرستندویه ادارو سره په ملګرتیا کار کوي څو اغېزمنو خلکو ته بیړنۍ مرستې چمتو کړي.

د طالبانو د بهرنیو چارو وزارت سیاسي مرستیال شیر محمد عباس ستانکزی په نړۍ غږ وکړ چې د چاپېریال او اقلیم د بدلون پورې اړوند مسالو ته سیاسي رنګ ورنه کړي او په دې برخه کې له افغانستان سره همکاري او مرسته وکړي.
هغه دا خبره نن چهارشنبه د مرغومې )۲۶( مه، د اقلیمي بدلون په ملي کنفرانس کې وکړه.
ستانکزي زیاته کړه چې د پخواني شوروي اتحاد د جګړو پر مهال د افغانستان ۸۰ سلنه ځنګلونه له منځه تللي وو او په دې هېواد کې د جګړو پر مهال د وسلو او بمونو کارولو چاپېریال ته سخت زیان رسولی دی.
مخکې له دې، د طالبانو د حکومت د چاپېریال ساتنې ملي ادارې ویلي وو چې په افغانستان کې ۲۱ میلیونه خلک د اقلیم د بدلون له امله د څښاک پاکو اوبو ته لاس‌رسی نه لري.
ملګرو ملتونو هم په خپل راپور کې افغانستان د هغو لسو هېوادونو څخه یو بللی چې د اقلیم د بدلون له امله تر ټولو زیانمنونکي دي.

اوچا نن پر خپله ایکس پاڼه په یوه بیان کې دا هم ویلي دي چې روغتیايي خدماتو ته د اړو ۱۴،۳ میلیون کسانو له ډلې څه باندې ۲۳ سلنه ښځې، ۵۳ سلنه ناریه او نژدې ۱۰ سلنه معلولیت لرونکي کسان دي.

د طالبانو د حکومت د روغتیا سرپرست وزیر نورجلال جلالي د مرغومي په ۵مه وویل چې د هېواد د ولسوالیو ۷۲ سلنه اوسېدونکي اوس مهال روغتیايي خدماتو ته لاسرسی نه لري. اوچا له اړو افغانانو سره د مرستې لپاره د نژدې ۲۸۰ میلیون ډالره بسپنې غوښتنه کړې.

د ولسمشر په توګه د ښاغلي بایډن دنده په یوه اونۍ کې پای ته رسېږي او ټاکل شوې ده چې منتخب ولسمشر ډونالډټرمپ د جنوري په شلمه لوړه وکړي. ښاغلي ټرمپ له افغانستان د وتلو پرېکړه شرموونکې بللې.

امریکايي پوځیان د دوحې د موافقې په اساس د طالبانو له واکمنېدو دوه اونۍ وروسته د ۲۰۲۱ کال د اګست په ۳۱مه له افغانستانه ووتل. دا موافقه د ۲۰۲۰ کال د فبروري په ۲۹مه، د ټرمپ د ولسمشرۍ د لومړۍ دورې پرمهال لاسلیک شوه.

د ۲۰۲۱ کال د اګست په ۲۶مه د امریکايي سرتېرو د وتلو په بهیر کې د کابل هوايي ډګر په ابي نومې دروازه کې په یوه انتحاري حمله کې چې پړه یې د داعش ډلې خراسان څانګې ومنله، ۱۳ امریکايي پوځیان او له ۱۷۰ ډېر افغانان ووژل شول.

د خبریالانو د ملاتړ دې دوو بنسټونو نن (د مرغومي ۲۵مه) په یوه ګډ بیان کې د طالبانو پر حکومت غږ کړی چې پر انصاري لګېدلي تورونه لغو کړي. په بیان کې راغلي چې انصاري د طالبانو له مخالفو رسنیو سره د همکارۍ او د طالبانو پرضد د تبلیغاتو په تور په حبس محکوم شوی دی. طالبانو تراوسه په دې اړه رسما څه نه دي ویلي.

مهدي انصاري نژدې یوه اونۍ مخکې په کابل کې د طالبانو د یوې محکمې له خوا په یونیم کال بند محکوم شو.

انصاري د روان کال په تلې میاشت کې هغه مهال لادرکه شو چې د کابل په پل سرخ سیمه کې له خپل دفتر څخه راووت. د رسنیو مدافع بنسټونه وايي چې پر افغانستان د طالبانو له بیا واکمنېدو وروسته ګڼ شمېر خبریالان له فشارونو، د خپل ځان له سانسورولو، نیونو او شکنجې سره مخامخ شوي دي.

د بیل او ملیندا ګیټس بنسټ د قطر، متحده عربي اماراتو، سعودي عربستان او د اسلامي پراختیايي بانک په همکارۍ په افغانستان کې د ماشومانو د ګوزڼ د له منځه وړلو او د لومړني روغتیايي سیسټم د پیاوړتیا لپاره یو پروګرام پیلوي.

دا پروګرام به د افغانستان د بیا رغونې صندوق له لارې تمویل شي.

د بیل او ملیندا ګیټس بنسټ د نړیوالې پراختیا څانګې رئیس، کریس الیاس، له ګلف ټایمز ورځپاڼې سره په مرکه کې، چې پرون (دوشنبې) خپره شوه، وویل چې دغه پروګرام به د روان ۲۰۲۵ کال په لومړیو کې پيل شي.

ده زیاته کړه: «د ګیټس بنسټ او د قطر، متحده عربي اماراتو او سعودي عربستان حکومتونه د افغانستان د لومړني روغتیايي سیسټم د ملاتړ لپاره د اړتیا وړ مالي منابع د افغانستان د بیا رغونې صندوق له لارې برابروي.»

افغانستان او پاکستان لا هم په نړۍ کې هغه دوه هیوادونه دي چې د پولیو یا ګوزڼ ویروس پکې له منځه نه دی تللی.

د ګیټس بنسټ د نړیوالې پراختیا څانګې رئیس ګلف ټایمز ته ویلي چې د منځني ختیځ، پاکستان او افغانستان روغتیايي چارواکي هڅول کېږي چې د دې ناروغۍ د له منځه وړلو لپاره لازم اقدامات وکړي.

کریس الیاس په خپله مرکه کې په افغانستان کې د پولیو د محوه کولو لپاره د بودجې د اندازې په اړه څه نه دي ویلي.