په قطر کې د افغانستان لپاره د امریکا د متحدو ایالتونو د سفارت ویاند وايي، په افغانستان کې رسنۍ او خبریالان له ډول ډول چلنجونو سره مخامخ دي.

ماریو کریفو په هغه صوتي پیغام کې چې نن یې د مې میاشتې د درېیمې، یا د مطبوعاتو ازادۍ نړیوالې ورځې په مناسبت ازادۍ راډیو ته لېږلی، ویلي: "په افغانستان کې د مطبوعاتو وضعیت اوس بدل شوی دی. د خبریالانو د ځورونې او نیولو د ناامیدوونکو پېښو زیاتېدو شاهدان یوو. پر رسنیو د څارنې محیط لا هم ګونګ دی او د دولت د فعالیتونو په باب د اطلاعاتو ترلاسه کول محدود دي. تر ټولو مهمه او نهیلې کوونکې دا ده چې په دې مسلک کې د ښځو ونډه او د افغانستان په رسنیو کې د ښځو استازیتوب ډېر کم شوی."

تر دې مخکې د افغانستان د خبریالانو مرکز ویلي وو چې د ۲۰۲۱م کال په اګست میاشت کې پر افغانستان د طالبانو له بیا واکمنېدو راهیسې د طالبانو له خوا لږترلږه ۱۷ تګلارې د رسنیو د قانون خلاف صادرې شوې دي.

د دې مرکز په خبره په تېرو ۱۲ میاشتو کې په افغانستان کې د رسنیو او خبریالانو له ازادۍ د سرغړونو لږترلږه ۱۳۶ موارد یې ثبت کړي دي.

د افغانستان د خبریالانو مرکز چې له هېواده بهر فعالیت کوي، د مطبوعاتو د نړیوالې ورځې په مناسبت په دې هېواد کې پر رسنیو او خبریالانو د زیاتیدونکو سختو محدودیتونو او د خبریالانو او د رسنیو د کارکوونکو د نیولو پر زیاتوالي اندېښنه ښودلې.

دې مرکز نن په یوه بیان کې چې په خپله وېبپاڼه کې یې خپور کړی، په تېر یوه کال کې په افغانستان کې د رسنیو د ازادۍ د وضعیت په اړه د خپلو موندنو نتیجې خپرې کړې دي.

د افغانستان د خبریالانو مرکز ویلي چې د ۲۰۲۱ کال په اګسټ کې واک ته د طالبانو له بیا رسېدو راهیسې د طالبانو له لوري لږترلږه ۱۷ تګلارې د رسنیو د قانون خلاف صادرې شوې دي.

د دې مرکز په خبره، په تېرو ۱۲ میاشتو کې په افغانستان کې د رسنیو او خبریالانو د آزادۍ د نقض لږترلږه ۱۳۶ موارد یې ثبت کړي دي.

په دې کې د ګواښونو ۷۲ موارد او د خبریالانو د نیولو او توقیف ۶۴موارد دي چې د تېرکال د ورته ثبت شویو ۲۱۳ مواردو پرتله ۷۷ کمې قضیې دي.خو پرځای یې په تېر یوه کال کې پر رسنیو او خبریالانو په نورو بڼه هم فشارونه زیات شوي دي، اطلاعاتو ته د لاسرسي د محدودیتونو سختیدل، له خپریدو مخکې او وروسته څارنه، په ټولنیزو شبکو کې د خبریالانو پر فعالیت څارنه او اقتصادي فشار چې پرهغوی راوستل شوی دی.

د افغانستان لپاره د ملګرو ملتونو مرستندویه ماموریت، یوناما په افغانستان کې د بشري حقونو د وضعیت په اړه په درې میاشتني راپور کې ویلي چې په افغانستان کې سږنی تعلیمي کال په لېسو کې د نجونو زده کونکو له حضور پرته پیل شو، ځکه چارواکو له شپږم ټولګي پورته د نجونو پر زده کړو بندیزلګولی دی.

دغه راپور چې د یوناما د بشري حقونو د څانګې له خوا برابرشوی او نن د یوناما په وېبپاڼه کې خپورشوی، په افغانستان کې د ۲۰۲۴ کال له جنوري څخه ترمارچ میاشتې پورې په دې هېواد کې له بشري حقونو څخه د سرغړونو او د تاوتریخوالي د پېښو په اړه موارد راټول شوي دي.

په راپور کې د کابل په ګډون په یو شمېر ولایتونو کې په چاودنو کې چې د ډېرو مسولیت یې د اسلامي دولت ډلې یا داعش د خراسان څانګې اخیستی، په سلګونو کسانو ته د اوښتي مرګ ژوبلې یادونه شوې ده.

د یوناما په راپور کې په دې موده کې د داعش له خوا په بریدونو کې د لږترلږه ۳۶ کسانو د وژل کېدو او ۱۱۸ نورو د ټپي کیدو خبر ورکړل شوی دی.

دغې ډلې په هرات کې یې پر شیعه ګانو د تېرې دوشنبې د خونړي برید مسولیت هم اخیستی.

د افغانستان لپاره د ملګرو ملتونو د ښځو څانګې د مطبوعاتو د نړیوالې ورځې په درشل کې د افغان ښځینه خبریالانو په وړاندې د ننګونو یادونه کړې او ویلې یې دي چې دا ورځ یوځل بیا د دې یادونه کوي چې افغان ښځینه خبریالانې لا هم په افغانستان کې خپلې مبارزې ته دوام ورکوي.

دې څانګې پرون چهارشنبې په خپله ایکس پاڼه کې په افغانستان کې د عاطفې په نوم د ښځینه خبریالې څرګندونې را اخیستي چې ویلي یې دي، په دې هېواد کې د خبریالې په توګه کارکول داسې دي لکه څوک چې په ماینونو پوښل شوې ځمکه باندې ګرځي.

د ملګرو ملتونو د ښځو څانګې نن پنجشنبې په همدې پاڼه په یوه بل پوست کې لیکلي چې د افغانستان په لویدیځ کې د ښځو راډیو، د ښځو او نجونو د پیاوړتیا، د پوهاوي د زیاتیدا او د هغوی لپاره د زده کړې په برخه کې د راډیو ځواک کاروي.

سبا جمعه د مې درېیمه د مطبوعاتو نړیواله ورځ داسې مهال په نړۍ کې لمانځل کیږي چې د ۲۰۲۱ کال د اګسټ له میاشتې راهیسې له کله چې پرافغانستان طالبان بیا واکمنان شوي، په دې هېواد کې پرخبریالانو او رسنیو د فعالیت کړۍ تنګه شوې ده.

ډېرو خبریالانو دندې پریښي او په لسګونه رسنۍ هم د اقتصادي او ځینو نورو ستونزو له امله تړل شوې دي.

د قطر هغه لوړپوړی چارواکی چې د افغانستان د پخواني حکومت په مهال یې د سولې په خبرو کې مهم رول لوبولی و، په هاګ کې د حکمیت د نړیوالې دایمي محکمې Permanent Court of Arbitration غړی ټاکل شوی دی.

په هالند کې د قطر سفیر مطلق بن مجید القحطاني چې مخکې یې له تروریزم سره د مبارزې او د شخړو په هواري کې د منځګړیتوب لپاره د قطر د بهرنیو چارو وزیر د ځانګړې استازي په توګه دنده ترسره کړې، په ۲۰۲۰ کال کې یې د خپلې دندې پر مهال د سولې د خبرو لپاره د طالبانو او د افغانستان د پخواني حکومت د پلاوي په راغونډولو کې د منځګړیتوب رول لوبولی و.

په همدې کال د قطر د هڅو په نتیجه کې متحدو ایالتونو او طالبانو په دوحه کې یو تړون لاسلیک کړ.

قطر له هغې وروسته هم د سولې په خبرو کې د منځګړیتوب رول ته ترهغو دوام ورکړ چې طالبانو د ۲۰۲۱ کال د اګسټ په ۱۵ کابل ونیوه.

ښاغلي القحطاني د کابل له نړیوال هوایي ډګرڅخه قطرته په ډله ییزه توګه په ګډوډۍ کې د خلکو د لېږدولو پر بهیر هم څارنه کوله.

د ملګروملتونو د بشري مرستو د همغږۍ اداره یا اوچا وایي د بودیجې د زښت زیات کمښت له امله په افغانستان کې حیاتي بشري چارې محدودې شوې دي.

اوچا پرون چهارشنبې په خپله ایکس پاڼه یا پخواني ټویټر کې لیکلي چې که څه هم په افغانستان کې عملاً تاوتریخوالی کم شوی، خو د دې هېواد وګړي سختو بشري مرستو ته اړتیا لري.

د اوچا په وینا، د اټکل له مخې روان ۲۰۲۴ کال به ۲۳،۷ ملیونه کسان بېړنۍ مرستې ته اړتیا ولري.

اوچا وایي، په افغانستان کې اړو کسانو ته د ژوند ژغورنې لپاره د غوښتل شویو درې میلیارډ او شپیته ملیون ډالرو څخه یوازې ۷،۸ سلنه یې ترلاسه کړې ده او زیاتوي که کافي بسپنه ترلاسه نه کړي، زیانګالي خلک، په تېره ښځې، ماشومان او زاړه به له سخت وضعیت سره مخ شي.

د خوړو نړیوال پروګرام،WFP وایي، دا پروګرام هرسهار په افغانستان کې له اوه لکه زیاتو نجونو او هلکانو ته خورا مقوي خواړه برابروي چې له دوی سره مرسته کوي ترڅو فعال پاتې شي او ښه زده کړه وکړي.

د دې پروګرام د افغانستان څانګې پرون چهارشنبې په خپله ایکس پاڼه یا پخواني ټویټرکې لیکلي چې هیڅ ماشوم باید وږی ښوونځي ته لاړنه شي.

WFP د ښوونځیو ماشومانو ته د مقوي خوړو خبره داسې مهال کوي چې په افغانستان کې په سلګونو زره ماشومان په خوارځواکۍ اخته دي.

د خوړو نړیوال پروګرام د اپریل په اتمه په یوه بیان کې ویلي وو چې په ۲۰۲۴م کال کې به په دې هېواد کې په سختې خوارځواکۍ د اخته ماشومانو شمېر شاوخوا درې میلیونو ته ورسېږي.

په افغانستان کې د دې سازمان د خوارځواکۍ د څانګې مشرې مونا شیخ ویلي چې د خوړو نړیوال پروګرام به په روان کال کې په افغانستان کې يوازې د ۱.۶ میلیونه خوارځواکه ماشومانو درملنه وکړي.

اروپایي ټولنه له افغانستان سره د اقلیمي بدلون له ناوړه اغېزو پر وړاندې د مبارزې او له زیانګالو ښځو سره د ۱۵ میلیون ایرو د مرستې خبر ورکوي.

د افغانستان لپاره د اروپایي ټولنې شارژدافیرې رافایلا یودیچي پرون چهارشنبې په خپله ایکس پاڼه یا پخواني ټویټرکې لیکلي چې په دې برخه کې یوه موافقه د آسیا، د مرکزي آسیا، منځني ختیځ او د پسفیک حوزې د څانګې مشر پیتریس او ستبس Ustubs Peteris افغانستان ته په سفر کې لاسلیک کړه.

د یودیچي په خبره، دغه مرسته د سیمه ییزو ټولنو د ملاتړ په هدف کیږي.

له دې مخکې اروپایي ټولنې ویلي وو چې په افغانستان کې د اقلیمي بدلون اغېزې بې وزلي او د خوراکي موادو اړتیاوې ځکه زیاتوي چې د هغې په خبره په دې هېواد کې د ۷۶ سلنه وکړو ژوند په کرنې پورې تړلی دی.

په هرات کې د شیعه ګانو پر یو جومات د حملې پړه د اسلامي دولت ډلې یا داعش ومنله.

دې ډلې بېګا پر خپله ټلګرام پاڼه په یوه بیان کې دا اعلان وکړ.

د هرات ولایت د ګذرې ولسوالۍ د شهرک سیمې په جومات کې پر لمونځ کوونکو د دوشنبې شپې د ډزو په پېښه کې لږ ترلږه اووه کسان ووژل شول.

په عین حال کې د هرات د شیعه عالمانو عمومي شورا له طالبانو غوښتي چې د دې برید عاملانو ته سخته جزا ورکړي.

دې شورا په یو بیان کې دا یو وحشیانه برید بللی چې په وینا یې د هېوادوالو د خپګان سبب شوی.

د افغانستان لپاره د ملګرو ملتونو د مرستندوی ماموریت یا یوناما، د افغانستان د بشري حقونو لپاره د ملګرو ملتونو ځانګړي راپور ورکوونکي ریچارډ بنیت او په افغانستان کې د اروپايي ټولنې استازولۍ هم دا حمله غندلې ده.

د اسلامي دولت ډلې یا داعش خراسان څانګې له دې مخکې هم په هرات او نورو ولایتونو کې د دې ډول حملو پړه منلې وه.

د طالبانو سترې محکمې خبر ورکړی، چې پرون په خوست کې درېیو کسانو ته «نامشروع اړیکو» او «فرېبکارۍ» په تور، په عام محضر کې تعزیري سزاګانې ورکړل شوې.

دغې محکمې په یوه خبرپاڼه کې ویلي، یو تورن په ۳۹ دُرو او دوه کاله تنفیذي بند، دویم او درېیم په شپږمیاشتني تنفیذي بند او ۳۹ دُرو محکوم شوي دي.

طالبانو تېره پنج شنبه هم په خوست ولایت کې پنځه کسان د غلا او اخلاقي فساد په تور په عام محضر کې په دُرو وهلي وو او په بند محکوم کړي وو.

طالبانو تر دې مخکې هم په بېلابېلو ولایتونو کې ځینې کسان په بېلابېلو تورونو په عام محضر کې مجازات کړي دي.

د طالبانو دغو اقداماتو د بشري حقونو د بنسټونو عکس العملونه هم پارولي او دوی له طالبانو غوښتي چې دغه ډول مجازات ختم کړي.